Η Μονάδα Ψηφιακής Αποτύπωσης του Δημοσίου και Ιδιωτικού Βίου των Βυζαντινών (4ος-15ος αι.) αποτελεί μετεξέλιξη του ομώνυμου Εργαστηρίου που λειτούργησε ήδη από το 2002 (Π.Δ. 91/8.4.2002 ΦΕΚ 69 Α΄) στον Τομέα Ιστορίας, του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Στεγάζεται στο κτήριο της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στον 4ο όροφο, κυψέλη 401.
Ως στόχο έχει την εξυπηρέτηση εκπαιδευτικών και ερευνητικών αναγκών μέσω της συλλογής, καταγραφής και μελέτης υλικού, όπως είναι οι σφραγίδες, τα νομίσματα, οι επιγραφές, τα δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα, οι απεικονίσεις παραστάσεων του βίου των Βυζαντινών, καθώς και οι αφηγηματικές πηγές. Αποστολή του είναι η εργαστηριακή και επιστημονική υποστήριξη της έρευνας των μελών του Διδακτικού και Ερευνητικού Προσωπικού του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας και άλλων Τμημάτων του Πανεπιστημίου Αθηνών στα γνωστικά αντικείμενα του Εργαστηρίου. Επιπλέον, συμβάλλει στην κάλυψη, σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο, των διδακτικών αναγκών του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, καθώς και άλλων Τμημάτων του Πανεπιστημίου Αθηνών, βάσει των θεμάτων που αφορούν τα γνωστικά αντικείμενα του Εργαστηρίου. Στους στόχους του εμπίπτει η συνεργασία με ερευνητικά κέντρα, ακαδημαϊκά ιδρύματα και επιστημονικούς φορείς της Ελλάδας και του Εξωτερικού, εφόσον οι επιστημονικοί στόχοι συμβαδίζουν και αλληλοσυμπληρώνονται με εκείνους του Εργαστηρίου.
Επίσης, στο Εργαστήριο έχει συγκροτηθεί αρχείο με εικόνες που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τον δημόσιο και ιδιωτικό βίο των Βυζαντινών, το οποίο προέρχεται από ψηφιοποίηση εικόνων και χαρτών από το διαδίκτυο, συλλογικούς τόμους και από φωτογράφιση αντικειμένων από εκθέσεις που πραγματοποιούνται σε Μουσεία. Το αρχείο αποτελεί ένα λειτουργικό και χρήσιμο εργαλείο για τα μέλη Δ.Ε.Π. και τους μεταπτυχιακούς φοιτητές που επιθυμούν να μελετήσουν ζητήματα σχετικά με το βίο των Βυζαντινών. Επιπλέον, το Εργαστήριο έχει αναλάβει τη διαχείριση της μικρής δανειστικής βιβλιοθήκης που στεγάζεται στην κυψέλη 401 και η οποία περιλαμβάνει βιβλία που προέρχονται από δωρεές εκδοτικών οίκων. Το περιεχόμενό τους αφορά κυρίως την Ιστορία και την Αρχαιολογία με έμφαση στη βυζαντινή εποχή. Υπάρχουν, όμως, και λογοτεχνικά βιβλία για ενήλικες και παιδιά. Τέλος, το Εργαστήριο στο πλαίσιο της αποστολής του, η οποία περιλαμβάνει τη συνεργασία με ακαδημαϊκά ιδρύματα, είχε εντάξει στη λειτουργία του, από τον Μάρτιο του 2011 έως τον Ιούνιο του2014, τη συνεργασία με το Τμήμα Σλαβικών Σπουδών για την Πρακτική Άσκηση φοιτητών του τελευταίου.
Το Αρχείο του καθηγητή Σπυρίδωνος Λάμπρου έχει κληροδοτηθεί από την κόρη του, Λίνα Τσαλδάρη, στο Ιστορικό Σπουδαστήριο της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Με απόφαση της Συγκλήτου (17.5.2017) εγκρίθηκε η μεταφορά των καταλοίπων αρχείων των Σπυρίδωνος Λάμπρου και Νικολάου Βλάχου, από το Ιστορικό Σπουδαστήριο στο Εργαστήριο Ιστορικής Έρευνας και Τεκμηρίωσης.
Το Αρχείο Λάμπρου αποτελείται από 17 φακέλους με εκδεδομένο και ανέκδοτο υλικό. Η καταγραφή του Αρχείου έγινε αρχικά από τον Γ. Χαριτάκη και αργότερα, το 1976, από την τότε βοηθό της έδρας Ιστορίας Βυζαντινού Κράτους, Φλ. Ευαγγελάτου-Νοταρά. Το Εργαστήριο Ψηφιακής Αποτύπωσης του Δημόσιου και Ιδιωτικού Βίου των Βυζαντινών του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπό τη διεύθυνση αρχικά της καθηγήτριας Φλωρεντίας Ευαγγελάτου-Νοταρά, σήμερα ομότιμης, και στη συνέχεια της καθηγήτριας Αθηνάς Κόλια-Δερμιτζάκη, έχει αναλάβει την ψηφιοποίηση του υλικού του Αρχείου με σκοπό την πρόσβαση των ενδιαφερόμενων μελετητών και συγχρόνως την προστασία του περιεχομένου των φακέλων από την απευθείας χρήση.
Στην παρούσα φάση έχουν πραγματοποιηθεί από το Εργαστήριο η συνολική σάρωση του περιεχομένου των φακέλων που περιέχουν τις Κατηχήσεις του Μιχαήλ Χωνιάτη, τη Χρονογραφία του Θεοδώρου Κυζίκου και τμήμα της Αλληλογραφίας του Σπ. Λάμπρου, η επεξεργασία του εν λόγω υλικού και η καταχώρισή του στην ηλεκτρονική Βάση Δεδομένων, η οποία συνεχώς θα εμπλουτίζεται με νέο επεξεργασμένο υλικό.
Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα με ελεύθερη αναζήτηση ή και με τις κατάλληλες λέξεις-κλειδιά να περιηγηθεί στη βάση και να αναζητήσει το υλικό του ενδιαφέροντός του. Για κάθε καταχωρισμένο αρχείο υπάρχουν περίληψη του κειμένου, σχόλια για το ίδιο το κείμενο, η προέλευσή του και οι λέξεις-κλειδιά. Σε πολλές από αυτές, όταν αφορούν σε σημαντικά πρόσωπα, γεγονότα, τόπους ή έννοιες, δίνονται επιπλέον πληροφορίες ώστε η βάση να είναι όσο το δυνατόν πιο φιλική για το χρήστη.
Την εποπτεία της παραπάνω εργασίας έχει αναλάβει η ομότιμη καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη σε συνεργασία με την ομότιμη καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας Φλωρεντία Ευαγγελάτου-Νοταρά. Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, Κατερίνα Νικολάου, μετείχε στον σχεδιασμό της Βάσης Δεδομένων και στα στάδια ανάρτησής της στο διαδίκτυο.
Η ιστοσελίδα περιλαμβάνει μία βάση επιλεγμένης λημματικής βιβλιογραφίας, που στοχεύει στην έρευνα των σχέσεων του βυζαντινού και του δυτικού κόσμου και στην πληρέστερη τεκμηρίωση των στοιχείων αλληλεπιδράσεώς τους. Το ερευνητικό πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα «Πυθαγόρας - Ενίσχυση Ερευνητικών Ομάδων στα Πανεπιστήμια» στο πλαίσιο του EΠEAEK II. Πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στο διάστημα 2005-2006 από ερευνητική ομάδα με επικεφαλής την ομότιμη καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη, την επίκουρη καθηγήτρια Τρ. Μανιάτη-Κοκκίνη και την ομότιμη καθηγήτρια Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου. Πρόθεση των υπευθύνων είναι η τακτική ενημέρωση της βάσης.
Η ιστοσελίδα περιλαμβάνει τη βάση χρονολογημένων Σημειωμάτων ελληνικών κωδίκων από τον 9ο μέχρι και τον 15ο αιώνα. Σκοπός της δημιουργίας της ηλεκτρονικής βάσης είναι η εύχρηστη αναζήτηση των κειμένων καθώς και πληροφοριών από αυτά, μέσα από έναν συνολικό όγκο που πλησιάζει τις 4.000 εγγραφές. Πρόκειται για υλικό που παρουσιάζεται για πρώτη φορά σε μία ενιαία συλλογή και μπορεί να λειτουργήσει καίρια στη μελέτη της βυζαντινής περιόδου. Περιέχονται Σημειώματα από γραφείς, χορηγούς και γενικά χρήστες των χειρογράφων, στα οποία καταγράφονται ιστορικά γεγονότα, φυσικά φαινόμενα και ποικίλες όψεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου στο Βυζάντιο. Η δημιουργία της ιστοσελίδας «Σημειώματα-Κώδικες» εντάχθηκε στο πρόγραμμα του Εργαστηρίου Ψηφιακής Αποτύπωσης του Δημόσιου και Ιδιωτικού Βίου των Βυζαντινών (4ος-15ος αι.). Το πρόγραμμα ξεκίνησε υπό τη διεύθυνση της ομότιμης καθηγήτριας Αθηνάς Κόλια-Δερμιτζάκη και την εποπτεία της ομότιμης καθηγήτριας Φλωρεντίας Ευαγγελάτου-Νοταρά και συνεχίζει με την τακτική ενημέρωση της βάσης.
Το πρόγραμμα ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 (1973) με τίτλο «Ευρετήρια χριστιανικών και βυζαντινών επιγραφών». Ήταν πρωτοβουλία της Αικατερίνης Χριστοφιλοπούλου, καθηγήτριας της τέως έδρας της Βυζαντινής Ιστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και συμμετείχαν η ομότιμη καθηγήτρια Κωνσταντίνα Μέντζου-Μεϊμάρη και η αναπληρώτρια καθηγήτρια Ειρήνη Χρήστου. Στην πορεία εργάστηκαν νέοι ερευνητές και μεταπτυχιακοί φοιτητές, μεταξύ των οποίων και η σήμερα αναπληρώτρια καθηγήτρια Κατερίνα Νικολάου.
Μετά τη συνταξιοδότηση της Αικατερίνης Χριστοφιλοπούλου την εποπτεία ανέλαβε η Κωνσταντίνα Μέντζου-Μεϊμάρη, η οποία κατά την αφυπηρέτησή της κληροδότησε το αρχείο και τη βάση δεδομένων που είχαν δημιουργηθεί στο Εργαστήριο Ψηφιακής Αποτύπωσης του Δημόσιου και Ιδιωτικού Βίου των Βυζαντινών του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, υπό τη διεύθυνση, τότε, της καθηγήτριας Αθηνάς Κόλια-Δερμιτζάκη,
Σημειώνεται ότι η έρευνα αφορά μόνο στις ελληνικές επιγραφές επί σκληρού-άφθαρτου υλικού (μάρμαρο, πέτρα) του χριστιανικού και βυζαντινού κόσμου (με terminous ante quem το 1453 αλλά και λίγες δεκαετίες μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης). Έχει συγκεντρωθεί το σύνολο του εκδεδομένου ως το 1992 επιγραφικού υλικού και έχει γίνει η επεξεργασία του περιεχομένου του.
Με τη διάδοση της χρήσης των ψηφιακών τεχνολογιών στις ανθρωπιστικές επιστήμες η έρευνα χρειάστηκε να ανασηματοδοτηθεί στα τέλη της δεκαετίας του 1980, και στις αρχές του 1990 σχεδιάστηκε δελτίο βάσης δεδομένων σε περιβάλλον Macintosh με 40 πεδία ελεύθερης αναζήτησης. Τα πρώτα έξι είναι τα πεδία ταυτότητας της επιγραφής: χρονολογία (εφόσον είναι γνωστή), χαρακτηρισμός (κτητορική, επιτύμβια ή άλλος), τόπος προέλευσης, κείμενο, βιβλιογραφία και σχόλια του εκδότη. Τα επόμενα πεδία είναι αυτά για τα οποία είναι δυνατόν να αλιευθούν στοιχεία από τις επιγραφές: ονόματα, ονόματα εθνικά, επώνυμα, παρωνύμια, πατρώνυμα, αυτοκράτορες, αυτοκρατορικοί τίτλοι, βασιλείς, ηγεμόνες, αξιώματα στρατιωτικά, αξιώματα πολιτικά, αξιώματα εκκλησιαστικά, τίτλοι στρατιωτικοί, τίτλοι πολιτικοί, τίτλοι εκκλησιαστικοί, κληρικοί, μοναχοί, εκκλησιαστικό διακόνημα, επαγγέλματα, αρχιτεκτονικοί όροι, ταφικοί όροι, καλλιτεχνικοί όροι, οικονομικοί όροι, χρονολογικά δεδομένα, τοπολογικά στοιχεία, κτίσματα - μνημεία, δωρεές, σκεύη, υλικά - πολύτιμες ύλες, δήμοι - αναφωνήσεις, οριοθέτηση, όροι ασυλίας, σύμβολα.
Στη βάση είχαν εισαχθεί 18.000 εγγραφές και η ανάρτησή της στο διαδίκτυο ήταν θέμα χρόνου, όταν η κυριαρχία των γραμματοσειρών unicode περιθωριοποίησε το έργο και κατέστη επιβεβλημένη η μετατροπή των True Type fonts για Macintosh σε περιβάλλον unicode.
Στην παρούσα φάση έχει σχεδόν ολοκληρωθεί η μετατροπή των πολυτονικών κειμένων ενώ, παράλληλα, έχει αρχίσει ο νέος σχεδιασμός της βάσης έτσι όπως αυτή πρόκειται να αναρτηθεί στο διαδίκτυο. Υπάρχει η πρόθεση να συνεχιστεί η αποδελτίωση για τις εκδόσεις μετά το 1992 και η βάση στο μέλλον να τροφοδοτείται διαρκώς.
Το Πρόγραμμα έχει αναλυτικά περιγραφεί στο Katerina Nikolaou – IreneChrestou, “Indices of Published Christian and Byzantine Inscriptions. An Old Project carried through with New Technologies”, στο A. Rhoby (εκδ), Inscriptions in Byzantium and Beyond. Methods – Projects – Case Studies (Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch–Historische Klasse. Denkschriften, 478. Band/Veröffentlichungen zur Byzanzforschung, 38), Vienna 2015 και online http://austriaca.at/7674-9inhalt?frames=yes
